Gunther Schuller

Paweł Brodowski/Charles Gans

Wybitny amerykański muzyk, wirtuoz waltorni, kompozytor, aranżer, dyrygent, pedagog, muzykolog, historyk jazzu, autor książek, które weszły do kanonu literatury jazzowej, twórca i koryfeusz Trzeciego Nurtu, laureat Nagrody Pulitzera, zmarł 21 czerwca w Bostonie 2015. Miał 89 lat. 

Gunther Schuller urodził się 22 listopada 1925 roku w Nowym Jorku w rodzinie muzyków klasycznych. Jego dziadek był dyrygentem w Niemczech, jego ojciec skrzypkiem Nowojorskiej  Filharmonii. Kiedy Gunther miał sześć lat, został wysłany do szkoły w Niemczech, gdzie pozostał do czasu dojścia Hitlera do władzy. 

Po powrocie do Stanów zaczął uczyć się muzyki klasycznej. Na swój główny instrument wybrał waltornię. Już jako nastolatek grał w orkiestrze Amerykańskiego Teatru Baletowego i Cincinnati Symphony Orchestra, a następnie do roku 1959 w Metropolitan Opera  Orchestra.

W młodości usłyszał w radiu Duke’a Ellingtona i odkrył wtedy zupełnie nowy świat dźwięków. Ta muzyka zdała mu się równie wspaniała co Beethovena i Mozarta – pod tym wrażeniem dostał niemal ataku serca. Pod koniec lat 40. stał się bywalcem nowojorskich klubów jazzowych, zaczął poznawać  środowisko muzyków grających bebop. Waltornia jest bardzo rzadko używana w zespołach jazzowych, ale właśnie jako waltornista Schuller rozpoczął swoją jazzową karierę w zespole Milesa Davisa. Uczestniczył w słynnych sesjach „Birth Of The Cool” (1949 - 1950), które zainicjowały nowy styl jazzu. W połowie lat 50. nawiązał współpracę z Johnem Lewisem, pianistą i kompozytorem Modern Jazz Quartet – wspólnie z nim założył Modern Jazz Society skupiające muzyków jazzowych i klasycznych. Nagrywał i występował z takimi muzykami jak J.J. Johnson, Dizzy Gillespie, Charles Mingus i Eric Dolphy.

W roku 1957 podczas wykładu w Barndeis University użył terminu „Third Stream”, który wszedł do obiegu i funkcjonuje do dziś. Trzeci Nurt miał połączyć dwa główne nurty: muzyki klasycznej i jazzowej. Aczkolwiek próby fuzji jazzu i klasyki dokonywane były już kilka dekad wcześniej, Schuller sformalizował teorie rządzące hybrydowymi kompozycjami wykonywanymi przez duże orkiestry z udziałem improwizujących muzyków jazzowych. Stał się głównym rzecznikiem i popularyzatorem nowego ruchu.

Trzecionurtowe kompozycje Schullera i Lewisa wydane zostały na dwóch albumach wytwórni Columbia: „Music For Brass” i „Modern Jazz Concert” w 1957-58. Obaj liderzy założyli następnie Lenox School of Jazz w stanie Massachusetts – w 1959 uczestnikami letnich warsztatów tej uczelni byli Ornette Coleman i Don Cherry, których Schuller ściągnął z Zachodniego Wybrzeża, tuż przed ich historycznym debiutem w Nowym Jorku. 

W następnym okresie Schuller skupił się na pracy kompozytora, pedagoga, teoretyka i pisarza. W latach 1967–77 piastował funkcje prezydenta New England Conservatory w Bostonie, gdzie założył departament Trzeciego Nurtu. 

Na początku lat 70. utworzył New England Conservatory Ragtime Ensemble, który został uhonorowany nagrodą Grammy w kategorii „najlepsze wykonanie muzyki kameralnej” za album „Joplin: The Red Back Book” (1974). W przyszłości Schuller zdobędzie jeszcze dwie Grammy za najlepszy komentarz płytowy. 

W 1990 r. wspólnie z Davidem Bakerem powołał do życia Smithsonian Jazz Masterworks Orchestra w Waszyngtonie celem wykonywania i zachowania dla potomności arcydzieł jazzu amerykańskiego. Jako dyrygent kierował orkiestrowym wykonaniem epickiego dzieła Charlesa Mingusa Epitaph.

Napisał dwie bezcenne książki, proponując wnikliwą i drobiazgową analizę wczesnych stylów jazzu „Early Jazz: Its Roots and Musical Development” (1968) oraz „The Swing Era: The Development of Jazz, 1930-1940”.  W 2011 opublikował pierwszy tom swojej autobiografii „Gunther Schuller: A Life in Pursuit of  Music and Beauty”.

Pozostawił ponad 200 kompozycji. Jego najważniejsze dzieła orkiestrowe to: Music and Beauty, Symphony (1965), Seven Studies of Paul Klee (1959) i An Arc Ascending (1996), kompozycje trzecionurtowe: Transformation for Jazz Ensemble (1957), Concerto for Jazz Quartet and Orchestra (1959), Variants on a Theme of Thelonious Monk” (1960) i Of Reminiscences and Reflections (za którą w 1994 otrzymał Nagrodę Pulitzera), opery: „The Visitation” (1966) i „The Fisherman and his Wife”. Był laureatem nagrody Fundacji MacArthura dla geniuszy (1991) i NEA Jazz Master Award (2008).

Warto dodać, że Gunther Schuller gościł w Polsce w 1963 roku podczas Warszawskiej Jesieni. Napisał wtedy, wspólnie z Lucjanem Kaszyckim, muzykę do filmu fabularnego Jana Rybkowskiego „Naprawdę wczoraj”, którego scenariusz oparty jest na powieści Leopolda Tyrmanda „Siedem dalekich rejsów” (w rolach głównych m.in. Andrzej Łapicki i Beata Tyszkiewicz). Spotykał się wtedy z Tyrmandem, który – jak pisał Roman Waschko – podczas spaceru nad Wisłą opowiedział mu o swoim życiu. Był podobno tak zafascynowany osobowością Tyrmanda, że zapragnął napisać o nim operę. Opery tej chyba jednak nie napisał.