Misha Mengelberg

Marek Romański

Holenderski pianista i kompozytor zmarł 3 marca 2017 w Amsterdamie.

Misha Mengelberg urodził się w 1935 r. w Kijowie, na Ukrainie – wówczas części sowieckiego imperium. Jego rodzice mieli muzyczne wykształcenie, matka była harfistką, a ojciec, Karel Mengelberg, był dyrygentem i kompozytorem. Kiedy pod koniec lat 30. klimat polityczny stalinowskiej Rosji stał się zbyt niebezpieczny, rodzina Mengelbergów wyemigrowała do Holandii.

Misha jako pięciolatek rozpoczął naukę fortepianu. Przez krótki czas studiował architekturę, by już całkowicie poświęcić się studiom muzycznym w Królewskim Konserwatorium w Hadze, pod okiem kompozytora Keesa van Baarena. W tym czasie młody adept kompozycji i fortepianu zafascynował się ruchem artystycznym Fluxus. Jego utwór Musica per 17 strumenti zdobył główną nagrodę prestiżowego konkursu Gaudeamus Music Week w 1961 r. Inspirował się Johnem Cage’em (doszło nawet do prywatnego spotkania z tym amerykańskim kompozytorem).

Przepowiadano mu wielką karierę w muzyce współczesnej, on jednak wybrał jazzową improwizację. Jego pierwszymi wielkimi mistrzami byli Duke Ellington i Thelonious Monk. Grywał w okazjonalnych składach muzyków z Kraju Tulipanów, a dzięki rosnącej renomie bywał zapraszany jako sideman odwiedzających Holandię amerykańskich gwiazd. Wspierał wówczas m.in. Johnny’ego Griffina, a także Erica Dolphy’ego. Jeden ze wspólnych koncertów z Dolphy’m został nagrany i wydany pod tytułem „Last Date” (1964). Perkusistą na tym albumie był jego przyjaciel i częsty towarzysz muzycznych awantur – Han Bennink. Wkrótce obaj założyli Misha Mengelberg Quartet, który uzupełnił saksofonista Piet Noordijk, a funkcję basisty pełniło kilku lokalnych muzyków. W tym składzie nagrał swój debiutancki album podczas słynnego festiwalu w Newport (1966).

Pod koniec dekady lat 60. wspólnie z Hanem Benninkiem i saksofonistą Willemem Breukerem założył pionierską grupę awangardowego europejskiego jazzu ICP (Instant Composers Pool).

Wkrótce Mengelberg wraz z Benninkiem zostali kluczowymi muzykami rodzącej się sceny europejskiej free-improvisation. Grywali w różnych konstelacjach z takimi artystami jak m.in. Evan Parker, Peter Brotzmann, Derek Bailey, Peter Kowald, Paul Rutheford, Alexander von Schlippenbach, John Tchicai, a także Amerykanin Anthony Braxton.

W 1972 r. Misha został dyrektorem artystycznym STEIM – The Studio for Electro-Instrumental Music, wokół którego grupowali się artyści zainteresowali eksperymentami z instrumentarium elektronicznym, wywodzący się zarówno ze sceny muzyki współczesnej, jak i jazzowej awangardy. Na początku lat 70. doszło do rozłamu w ICP – Breuker odszedł z kilkoma instrumentalistami i stworzył Willem Breuker Kollektief, a pozostali muzycy założyli ICP Orchestra istniejącą – w zmiennym składzie – do dziś.

Misha Mengelberg nagrał dziesiątki płyt zarówno solo na fortepianie, jak i w towarzystwie swojego tria, kwartetu, sekstetu, w duecie z Hanem Benninkiem, a także w rozmaitych europejsko-amerykańskich składach. Częstym gościem na jego płytach byli m.in. Amerykanie Steve Lacy, George Lewis, w późniejszych latach także Joey Baron, Dave Douglas, czy Ken Vandermark. Nie było praktycznie żadnego muzyka z czołówki europejskiego free-improvu, który nie grałby z Mengelbergiem, płyty z nim nagrywali tacy artyści jak m.in. Pino Minafra, Yuri Honing, Ab Baars, Mats Gustafsson, a także południowoafrykański saksofonista Dudu Pukwana. Szerokim echem odbiła się seria nagrań utworów Herbie’ego Nicholsa, dzięki nim utwory tego – popadającego już nieco w zapomnienie – amerykańskiego kompozytora i pianisty wróciły na światowe sceny.

Mengelberg był zaangażowany w powstanie BIM – organizacji wspierającej improwizujących muzyków w Holandii, która założyła słynny amsterdamski klub Bimhuis. Jego pierwsza lokalizacja mieściła się w starej amsterdamskiej kamienicy przy ulicy Oudeschans. Tam właśnie pierwszy raz w 2001 r. byłem świadkiem fascynującego koncertu Mengelberga z jego starym druhem – Benninkiem. W Polsce Misha grał kilkakrotnie, po raz ostatni chyba w 2007 r. na festiwalu Ad Libitum w Warszawie. Żył 81 lat.

Marek Romański