RYSZARD BOROWSKI: Flecista jazzowy

Bogdan Chmura

Nakładem Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina ukazała się książka Ryszarda Borowskiego „Flecista jazzowy”. I choć tytuł sugeruje, iż traktuje ona o flecie w jazzie, tak naprawdę autor przedstawia w niej całe spektrum zagadnień związanych z teorią i praktyką muzyki synkopowanej.

Borowski to ekspert w swojej dziedzinie. Posiada gruntowne wykształcenie muzyczne, jest znakomitym flecistą jazzowym i klasycznym, doświadczonym kompozytorem, aranżerem, dyrygentem, wykładowcą oraz cenionym dziennikarzem – kunszt jego pióra zachwyca od pierwszych stron książki.

Praca składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów (z podrozdziałami) i suplementu. Na końcu znajduje się wykaz przykładów nutowych, bibliografia (każda pozycja jest opatrzona krótkim komentarzem), dyskografia, indeks osób i opis dołączonej płyty „Over The Mirrors”, zawierającej m.in. Interval Suite – opus magnum autora-kompozytora, dzieło systemowe, z kluczem.

We wstępie Borowski określa miejsce jazzu na mapie muzycznych gatunków, jego specyfikę, sygnalizuje główne tematy pracy, definiuje cztery oblicza artysty jazzowego – interpretatora, improwizatora, aranżera, kompozytora. Ten układ sekwencji odzwierciedla – wg autora – „gradację ingerencji muzyka jazzowego w zapis nutowy utworu”.

W początkowych rozważaniach Borowski formułuje ważne założenie, które w dużym stopniu zdecydowało o naukowym charakterze pracy: „Bez zasadniczych uściśleń rzetelne rozważania tracą sens. Najlepszych narzędzi do analizy utworów osadzonych w tradycji europejskiej dopracowała się muzykologia. Odrzucenie jej standardów prowadzi, moim zdaniem, do luźnych dywagacji, graniczących z fantazjowaniem. Jeśli więc chce się rozprawiać o jazzie serio i w sposób racjonalny, nie pozostaje nic innego, jak przyjąć kryteria obowiązujące w badaniach nad muzyką klasyczną”. W rozdziale I poznajemy historię fletu w jazzie, odmiany używanych instrumentów i sylwetki wybitnych flecistów. Kolejna część traktuje o idiomie jazzu. Mamy tu definicje i omówienia (w porządku alfabetycznym) najważniejszych pojęć, takich jak: akordy alterowane, blue notes, blues, break, bridge, chorus, reharmonizacja, rhythm changes, riff, special chorus, substytut, swing, upper structures, walking. Terminy te zostały precyzyjnie wyselekcjonowane przez autora z całej masy określeń funkcjonujących w literaturze przedmiotu i żargonie muzyków. Borowski skupił się na tych fundamentalnych i „pewnych” – poza nawiasem znalazł się zatem np. groove – pojęcie nieostre i obecnie nieco nadużywane.

Rozdział III, „Między kompozycją a improwizacją, między muzyką klasyczną a jazzem”, jest rodzajem eseju z pogranicza historii, teorii i estetyki muzyki. Autor rozwija wątek sekwencji kompozycja-aranżacja-improwizacja-interpretacja (odwrócenie pierwotnej kolejności ma swoją logikę), analizuje jej poszczególne człony z perspektywy jazzu i muzyki klasycznej. Ten znakomity erudycyjny tekst przywodzi na myśl rozważania polskich pionierów teorii jazzu – Schaeffera i Trzaskowskiego.

Następny rozdział został poświęcony improwizacji jazzowej. Składa się on niejako z dwóch części. W pierwszej autor opisuje trzy podstawowe odmiany improwizacji (melodyczną, harmoniczną, bazującą na brzmieniu), w drugiej znajdziemy ćwiczenia praktyczne. Mnie osobiście najbardziej wciągnęła ana¬liza przykładów nutowych z wprawkami zbudowanymi na skalach (m.in. bluesowej, pentatonicznej, całotonowej, alterowanej); polecam dokładniejsze przyjrzenie się wprawce opartej na skali zmniejszonej, którą opracował (dla siebie) John Coltrane. Warto zwrócić uwagę na passus dotyczący – jak to określił autor – „szczerości wypowiedzi artystycznej”; Borowski wyraźnie odróżnia to, co w improwizacji jest elementem wyuczonym od wypowiedzi w pełni autorskiej, autentycznej, będącej improwizacją par excellence. Problem nie jest nowy, ale najczęściej bywa pomijany w podobnych publikacjach.

Ostatni, piąty rozdział wypełnia szczegółowa analiza utworów Borowskiego z płyty „Over The Mirrors”: Over the Rainbow, Tres Fujaras, Fredom Jazz Dance, Interval Suite, Round Midnight. Autor „rozbiera” kolejne elementy każdej kompozycji (melodykę, harmonię, rytm, formę), oddzielnie zajmuje się aranżacją i sposobami budowania improwizacji.

Część nazwana suplementem przedstawia dziesięć przykładów aranżacji tematów z Interval Suite rozpisanych na flet i różne składy instrumentalne typowe dla jazzu (np. flet plus sekcja rytmiczna, flet plus big band) i muzyki klasycznej – od duetu z fortepianem, poprzez trio barokowe, „impresjonistyczne”, kwartet smyczkowy (gdzie flet wchodzi w rolę pierwszych skrzypiec), kwartet i kwintet dęty po orkiestrę smyczkową. Przypomnijmy, że Suita powstała w oryginale na flet poprzeczny, a jej kolejne głosy Borowski zarejestrował w studiu metodą nakładek.

Książka, będąca „formą pośrednią” między rozprawą naukową, podręcznikiem i leksykonem, jest adresowana do szerokiego grona czytelników o różnym stopniu zaawansowania. Ważnym odbiorcą będzie grupa klasycznie wykształconych muzyków (w tym flecistów), chcących poszerzyć swoje horyzonty i uzupełnić wiedzę o obszary, których nie obejmuje program nauczania „poważnych” uczelni. Wiele cennych uwag odnajdą w niej osoby rozpoczynające przygodę z jazzem (acz posiadające już elementarną wiedzę muzyczną), młodzi instrumentaliści (to dla nich przeznaczone są wprawki), aranżerzy oraz ci wszyscy, których interesuje materia dzieła muzycznego (utworu jazzowego). Błyskotliwe analizy własnych kompozycji przeprowadzone przez autora (prawdziwy ewenement w polskim piśmiennictwie jazzowym) otworzą im oczy na sprawy, które zazwyczaj umykają podczas obcowania z żywą muzyką.

Warto nadmienić, że praca Borowskiego nie jest jedyną pozycją tego typu na polskim rynku. Niedawno nakładem PWM ukazała się „Sztuka improwizacji jazzowej” Wojciecha Kazimierza Olszewskiego, trzecia książka tego autora po „Podstawach harmonii we współczesnej muzyce rozrywkowej i jazzowej” i „Sztuce aranżacji w muzyce jazzowej i rozrywkowej”. Porównanie tych publikacji wykracza jednak poza ramy niniejszej recenzji.

Muszę przyznać, że jestem pod wielkim wrażeniem pracy Ryszarda Borowskiego, jej pionierskiego charakteru, oryginalnego konceptu, zawartości, klarowności wywodu i precyzji języka. Fascynująca lektura – materiał do czytania, studiowania, ćwiczeń. Gorąco polecam!

Bogdan Chmura