Hermeto Pascoal

Paweł Brodowski

Legendarny brazylijski kompozytor, multiinstrumentalista zmarł 13 września 2025 roku w Rio de Janeiro. 

W Brazylii nazywano go czarodziejem (Bruxo). Był artystą ekscentrycznym o charakterystycznej, natychmiast rozpoznawalnej sylwetce – niskiego wzrostu, z twarzą ukrytą pod gęstą brodą i grzywą białych, rozczochranych, opadających na ramiona włosów. Miles Davis nazwał go jednym z najważniejszych muzyków na naszej planecie, a on sam miał śmiałość powiedzieć: „Ja nie grałem z Milesem, Miles grał ze mną!”.

Posiadał niezwykłą umiejętność grania na wielu różnych instrumentach. Jego głównym instrumentem był fortepian, grał także akordeonie, flecie, gitarze, saksofonie tenorowym i sopranowym, instrumentach dętych blaszanych i perkusyjnych, a nawet na zwykłych przedmiotach – butelkach z wodą, kamieniach, krowich rogach, patelniach, pompkach do roweru, krzesłach, dziecięcych zabawkach, lalkach, a nawet własnej brodzie. W nagraniach wykorzystywał odgłosy zwierząt – szczekanie psów, kwiczenie świń, gdakanie kur, bzyczenie owadów. Mówił, że wszystkie te instrumenty znajdują się wokół nas i tylko czekają na odkrycie. Cały świat był dla niego muzyką.

Hermeto Pascoal Oliveira da Costa urodził się 22 czerwca 1936 roku w miasteczku Olho d’Água das Flores, w stanie Alagoas, w północno-wschodniej Brazylii. Nazywano go człowiekiem dżungli. Jako dziecko-albinos nie musiał pracować na polu, godzinami grał na akordeonie ojca i słuchał śpiewu ptaków.

W wieku 10 lat zaczął grywać zarobkowo na wiejskich potańcówkach i weselach. Gdy miał lat 14, jego rodzina przeniosła się do miasta portowego Recife, znalazł pracę jako akordeonista w rozgłośni radiowej. Pod koniec lat 50. przemieścił się 2000 kilometrów na południe do Rio de Janeiro, a po kilku latach zamieszkał w Sao Paulo. Grał w orkiestrze radiowej, zainteresował się jazzem, zaczął występować w klubach nocnych. W 1964 roku został odkryty przez perkusistę i wokalistę Airto Moreirę.

Tak w wywiadzie dla JAZZ FORUM wspominał te wczesne lata Airto: „Kiedy spotkałem Hermeto, nie był jeszcze pianistą, grał na flecie i akordeonie. Zaczęliśmy ze sobą współpracować. Pamiętam moment, gdy pewnego razu Hermeto zaczął grać na fortepianie, tylko jednym palcem. Ale bez przerwy ćwiczył i uczył się. Ćwiczył, ćwiczył i ćwiczył. Po roku grał wspaniale. Wtedy dołączył do nas, do Quarteto Novo.”

Hermeto szybko zaczął zdobywać rozgłos jako kompozytor i aranżer. W 1969 za namową Moreiry wybrał się do Nowego Jorku, gdzie nawiązał kontakt z Milesem Davisem. Ale zanim doszło do współpracy, Miles zaprosił Hermeto na ring bokserski, dostał od Brazylijczyka mocny cios w twarz i sparing się skończył. Miles się nie zraził i zaprosił „szalonego geniusza” (tak o nim mówił) na sesję studyjną, podczas której zarejestrowany został materiał wydany w 1971 roku na albumie „Live-Evil”. Było wśród nich kilka utworów skomponowanych przez Hermeto.

O tym, co się wydarzyło po wydaniu tego słynnego albumu, opowiadał nam we wspomnianym wywiadzie Airto Moreira: „Hermeto był moim przyjacielem. Miles nagrał dwa jego utwory na płycie ‘Live-Evil’, ale podpisał je własnym nazwiskiem. Hermeto wrócił do Brazylii i kiedy album się ukazał, nie mogłem uwierzyć własnym oczom. Zauważyłem, że Selim ma taką samą melodię jak Little Church, a Nem Um Talvez to Igreginja. Poszedłem do niego do domu, stanąłem w drzwiach i powiedziałem: ‘Miles, jak to się stało? Nie podałeś na płycie nazwiska Hermeto Pascoala, przecież mówiłeś, że go kochasz. Dlaczego nie dałeś jego nazwiska?’ ‘Musisz się jeszcze wiele nauczyć’ – odparł Miles. Nastąpiła długa cisza i Miles zamknął drzwi. Stojąc na zewnątrz myślałem: ‘Nie jest to dobry człowiek’. Skontaktowałem się z prawnikiem. Herbie Hancock i Wayne Shorter pomogli mi spisać te kompozycje w nutach. Wysłałem je do Waszyngtonu i zarejestrowałem w imieniu Pascoala, zanim to zrobił Miles. I wtedy mój prawnik wytoczył proces przeciwko Milesowi i Clive’owi Davisowi, producentowi z CBS. Miles był na mnie wściekły, ale musiał wypłacić Pascoalowi całą sumę co do centa.”

Muzycy amerykańscy szybko docenili talent kompozytorski Hermeto Pascoala. Jego utwory nagrywali m.in. Cannonball Adderley, Gil Evans, John McLaughlin, Charlie Haden. Na koncertach w Rio i Sao Paulo, słynni amerykańscy jazzmani – Stan Getz, Dizzy Gillespie czy Chick Corea – często zapraszali Hermeto do siebie na scenę.

Po powrocie do Brazylii Hermeto Pascoal założył własny zespół, który ciągle zmieniał składy, ale po roku 1981 się ustabilizował. I z tą już stałą obsadą koncertował przez kilka dekad na całym świecie, na festiwalach w Ameryce i Europie.

Nagrał kilkadziesiąt płyt jako lider i sideman (m.in. firmowanych przez takich artystów jak wspomniany już Miles Davis, Airto Moreira, Flora Purim, Elis Regina, Sivuca, Tom Jobim czy Sergio Mendes). Napisał ponad 2000 kompozycji o szerokim wachlarzu stylistycznym – w jego muzyce, którą sam nazywał uniwersalną, mieszały się elementy jazzu, rocka, samby, bossa novy, brazylijskiego folkloru. Miał zamiłowanie do skomplikowanych harmonii, wijących się linii melodycznych, eksperymentów dźwiękowych.

W Polsce „szalony albinos” wystąpił tylko jeden raz – na Jazz Jamboree w 1990 roku. Jego entuzjastycznie przyjęty koncert tak opisał w festiwalowej relacji dla JF (4-5/1990) Roman Kowal:„Charyzmatyczny multiinstrumentalista, mag brzmienia i rytmów zebrał do jednego worka niemal całą muzykę XX wieku. Pomagali mu dzielnie koledzy w liczbie sześciu, brzmiący jak cała orkiestra. Rozgrzali publiczność do czerwoności, nienawykłej do takich wrażeń... Niewiarygodnie precyzyjna i piekielnie szybka gra perkusistów, keyboardowe sola lidera, powtarzające się, hipnotyzujące motywy… Niebywała kadencja 32. Jazz Jamboree”. Żył 89 lat.