Ahmad Jamal

Legendarny amerykański pianista, kompozytor i lider zmarł 16 kwietnia 2023 roku. 

Urodził się jako Frederick Russell Jones 2 lipca 1930 r. w Pittsburghu. Nazwisko Ahmad Jamal przybrał dopiero w roku 1950, kiedy przeszedł na islam. Jamal wkroczył w świat jazzu w okresie rozkwitu bebopu. To był czas, gdy liczyły się przede wszystkim swoboda improwizacji, gęsta rytmika i karkołomne przyspieszenia frazy. Popularnością cieszyli się wirtuozi w rodzaju Charlie’ego Parkera, Dizzy Gillespie’ego czy Buda Powella. Ahmad Jamal zaproponował zupełnie inne podejście. 

Wychowł się na wcześniejszym pokoleniu pianistów takich jak Earl Hines, Billy Strayhorn, Mary Lou Williams, Art Tatum czy Erroll Garner oraz na muzyce klasycznej, którą przekazywała mu jego nauczycielka Mary Cardwell Dawson (późniejsza założycielka i dyrektorka pierwszej afro-amerykańskiej opery). Zawsze podkreślał swoją fascynację takimi kompozytorami jak Debussy, Ravel czy J.S. Bach. 

Zwracał szczególną uwagę na barwę, przestrzeń pomiędzy dźwiękami, pozwalał im wybrzmiewać, jego muzyka miała oddech i „powietrze”. Jednocześnie jego gra była bardzo rytmiczna, wręcz perkusyjna, często zmieniał tempa i rytmy. Styl Ahmada Jamala odegrał istotną rolę w rozwoju cool jazzu, a z drugiej strony jego rytmiczny aspekt oddziaływał na awangardzistów w rodzaju Cecila Taylora. Ceniony publicysta jazzowy, pisarz i muzyk Stanley Crouch twierdził, że jego wpływ na rozwój jazzu po 1945 r. można porównać tylko z Charlie’m Parkerem.

Koncertował już w Pittsburghu. Jako dwudziestolatek wyjechał do Chicago, gdzie towarzyszył lokalnym muzykom, takim jak saksofoniści Von Freeman czy Claude McLin, grywał także solo w klubach. W pierwszej połowie lat 50. grał wraz z triem The Three Strings, w którym obok niego występował gitarzysta Ray Crawford, zmieniali się natomiast basiści – byli to kolejno Eddie Calhoun, Richard Davis i Israel Crosby. 

Po koncercie w nowojorskim klubie Embers słynny producent i łowca talentów John Hammond załatwił im kontrakt z wytwórnią płytową Okeh. W 1957 Crawforda zastąpił perkusista Vernel Fournier, a trio (z Israelem Crosbym) dostało stały angaż w hotelu Pershing w Chicago. To było wówczas bardzo popularne miejsce wśród czarnych artystów, występowali tam m.in. Sammy Davis Jr. czy Billie Holiday. Tam właśnie został nagrany słynny album „At The Pershing: But Not For Me” (1958), który zapewnił mu popularność i zwrócił na niego uwagę całego środowiska jazzowego. To na nim po raz pierwszy pojawia się jego pulsujące karaibskim rytmem opracowanie standardu Poinciana, które już na zawsze pozostanie jednym z jego znaków firmowych i żelazną pozycją koncertową. 

Sporo czasu spędził w Afryce poszukując swoich etnicznych korzeni, a także zgłębiając tajniki wiary muzułmańskiej. Po powrocie do Chicago założył klub i restaurację Alhambra (w której nie podawano alkoholu ze względu na jego przekonania religijne), a w 1962 rozwiązał swój zespół, wyjechał do Nowego Jorku i na dwa lata zerwał z koncertowaniem. Powrócił już z nowym triem, w którym na basie grał Jamal Nasser, a na perkusji ponownie Vernel Fournier (później za bębnami zasiadali m.in. Chuck Lampkin i Frank Gant). 

W latach 70. oprócz akustycznego fortepianu używał także elektrycznego fortepianu Fender Rhodes. W późniejszych latach intensywnie koncertował, zwykle w formacie klasycznego tria z fortepianem, basem i perkusją, czasem rozbudowywanym o gitarę i inne instrumenty. Przez wiele lat w jego zespołach grał na kontrabasie grał James Cammack, na perkusji Frank Gant, Herlin Riley lub Idris Muhammad. 

Jego styl gry i muzyka miały ogromny wpływ na Milesa Davisa. Miles wyraził się o tym jasno: „Cała moja inspiracja pochodzi od Ahmada Jamala. (…) Powalił mnie swoją koncepcją przestrzeni, lekkością dotyku i sposobem frazowania nut, akordów i pasaży”. Na płycie „Miles Ahead” (1957) nagranej z Orkiestrą Gila Evansa znalazła się jego wersja kompozycji Jamala New Rhumba.  Keith Jarrett był zafascynowany stylem Jamala i grą jego tria. Jako jedną z najważniejszych płyt, które „zmieniły jego życie”, wskazywał tzw. „White Album” („Portfolio Of Ahmad Jamal”, 1959 – nagrany z Israelem Crosbym i Vernelem Fournierem). Ze stylu pianisty z Pittsburgha korzystali m.in. Bill Evans, McCoy Tyner, Herbie Hancock i wielu innych gigantów jazzu. Nawet dużo młodszy i hołdujący jazzowej awangardzie pianista Matthew Shipp twierdził, że dla niego Jamal to „muzyczny architekt najwyższej próby”.

W 1987 r. w angielskim wydaniu JAZZ FORUM ukazał się wywiad Krystiana Brodackiego z Ahmadem Jamalem, który określił w nim swoje artystyczne credo: „Potrzebuję wielu rzeczy, aby zrozumieć filozofię muzyki. W muzyce istnieje filozofia, która obejmuje życie, praktykę, dyscyplinę, uczucia, umiejętność przyjmowania pewnych rzeczy, ponieważ jesteśmy naczyniami. (…) Jeśli nie jesteś w stanie ich przyjąć, to nie będziesz też potrafił właściwie interpretować utworów. (…) Możesz być świetny technicznie, ale jeżeli twoja antena nie działa, to nie zrobisz nic.” Nigdy nie nazywał siebie „muzykiem jazzowym”, swoją muzykę określał jako „American classical music”.

W 1994 r. otrzymał nagrodę American Jazz Masters, Narodowej Fundacji Sztuki (National Endowment for the Arts), w 2011 magazyn „Down Beat” włączył go do Panteonu Sław 2011, w 2017 roku kapituła nagrody Grammy przyznała mu nagrodę za Całokształt Twórczości (Grammy Lifetime Achievement Award). 

W Polsce Ahmad Jamal grał dwukrotnie. Po raz pierwszy w 1998 r. w Poznaniu w ramach Poznań Jazz Fair (z sekcją: James Cammack - b, Idris Muhammad – dr, Othello Molineaux - steel drum). W 2011 zwitał na Bielską Zadymkę Jazzową w 2011 wraz z nieodłącznym Cammackiem, Herlinem Rileyem na perkusji i byłym członkiem zespołu Weather Report Manolo Badreną na instrumentach perkusyjnych.

Ahmad Jamal zmarł na nowotwór prostaty. Odszedł w swoim domu w Ashley Falls w stanie Massachusetts. Miał 92 lata.

Marek Romański