Stephen Sondheim

Legendarny amerykański twórca teatru muzycznego zmarł 26 listopada 2021 roku.  

Tak właśnie – twórca teatru muzycznego, a nie „tylko” kompozytor, czy też „tylko” autor tekstów, chociaż był Sondheim i jednym, i drugim. Artysta ten zrewolucjonizował teatr muzyczny, podejmując odważne, niepopularne tematy i ukazując je w postaci dzieła w pełni zintegrowanego, łączącego muzykę z poezją. Jego inspiracje literackie sięgały od komedii antycznych (musical „A Funny Thing Happened on the Way to the Forum”), poprzez Szekspira i kino („A Little Night Music”), po współczesny dramat – za „Sunday in the Park with George” Sondheim otrzymał nagrodę Pulitzera w kategorii dramatu.

Stephen Sondheim urodził się 22 marca 1930 w Nowym Jorku. Debiutował (niechętnie, ponieważ chciał pisać i słowa i muzykę), jako autor tekstów do przełomowego musicalu Leonarda Bernsteina „West Side Story” (1957). Spektakl Sondheima „Into the Woods” doczekał się udanej ekranizacji („Tajemnice lasu”, 2014).

Kompozycje Sondheima to, przetworzona przez subiektywną, skrajnie indywidualną wizję artystyczną, synteza całej historii muzyki – od chorału gregoriańskiego, przez Ravela (twórcy szczególnie Sondheimowi bliskiego) i rosyjskich ekspresjonistów, po klasyczny Broadway („Follies”). Dzisiaj, stuletnią już historię Broadwayu jako gatunku, wyznaczają trzy kamienie milowe, trzy nazwiska: Gershwin, Bernstein i Sondheim (kolejną postacią o podobnej skali wydaje się być obecnie Lin-Manuel Miranda).

Stephen Sondheim tworzył tekst i muzykę jednocześnie (!), a choć Broadway znał podobnych innowatorów już wcześniej (Cole Porter), dopiero Sondheim wzbogacił swoje przedstawienia w walor nieograniczonej wolności formalnej (nie ma w jego utworach tradycyjnych podziałów na zwrotki i refreny, tematy motywiczne splatają się w skomplikowane łamigłówki). Twórca ten deklarował, że dopiero odejście od pisania przebojów, tego trwającego przez kilka dekad wyścigu kompozytorów (od pojawienia się Elvisa Presleya to radio przejęło od Broadwayu i Hollywood funkcję fabryki hitów) wyzwoliło teatr muzyczny. Wszystkie utwory Sondheima wpisane są nierozerwalnie w przebieg dramatu scenicznego i, pomimo imponującego dorobku kompozytora, tylko nieliczne jego utwory uzyskały status niezależnych standardów, jak Send in the Clowns (Sarah Vaughan, Frank Sinatra, Count Basie, Stan Kenton).

Rok 2015 przyniósł niezwykły projekt związany z muzyką Stephena Sondheima. Amerykański pianista Anthony de Mare wydał w wytwórni ECM trzypłytowy album „Liaisons – Re-Imagining Sondheim From the Piano”, w którym utwory Sondheima „napisali po swojemu” (re-imagined) zaproszeni kompozytorzy, m.in. Steve Reich, Wynton Marsalis, Thomas Newman czy Frederic Rzewski (w sumie 36 twórców). Fortepianowe interpretacje utworów brawurowo wykonywał Anthony de Mare (pisałem o tym projekcie w JAZZ FORUM wkrótce po ukazaniu się albumu).

W naszym kraju odbyły się inscenizacje dwóch tylko przedstawień Sondheima, obie w Teatrze Rozrywki w Chorzowie: „Sweeney Todd” (2012) i „Niedziela w parku z Georgem” (2014). Reżyserował Andrzej Bubień, oba w moim tłumaczeniu – były to dwa najtrudniejsze przekłady w moim dorobku translatorskim. Planowane jest wystawienie „Company” przez Warszawską Operę Kameralną w 2022 roku.

Daniel Wyszogrodzki